Szkic do obrazu "Konstytucja 3-Maja", Jan Matejko, olej, 1890, zb. Muzeum Narodowe w Warszawie
Obchodzone w Polsce Narodowe Święto Konstytucji 3 Maja tradycyjnie połączone jest z eksponowaniem barw państwowych i wspomnień o postaciach historycznych wpisanych w powstanie Ustawy Zasadniczej zrównującej w prawach stany oraz nadającej jednolity ład prawny wszystkim ziemiom tworzącym Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Uchwalenie Konstytucji było początkiem nowej drogi dla rodzącego się społeczeństwa obywatelskiego, ale też zwieńczeniem kilkuletnich prac Sejmu Czteroletniego.
Aby poznać kulisy powstania tak doniosłego aktu prawnego należy również zwrócić uwagę na międzynarodową sytuację polityczną w Europie i dopiero wówczas zaczynać opowieść o trzeciomajowej Konstytucji.
Gdy zawiązywał się Sejm walny nazwany Wielkim 6 października 1788 r. Europa znajdowała się na linii głębokiego podziału, którego sporny promień przebiegał także przez Rzeczpospolitą. Otóż Rosja sprowokowała do kolejnej wojny Turcję, która wypowiedziała ją w sierpniu 1787 r. przy politycznym poparciu Francji i Wielkiej Brytanii. Natomiast w czerwcu 1788 r. własną wojnę imperium Romanowów wydała Szwecja, rozpoczynając działania zbrojne z kierunku finlandzkiego, przy wsparciu dyplomatycznym Wielkiej Brytanii, Holandii i Prus. Polska także była zachęcana do uczestnictwa zarówno po jednej i drugiej stronie konfliktu, jednak bardziej niż zaangażowania w geopolityczne spory i zamysły o ewentualnych korzyściach z tego tytułu potrzebowała ona czasu i uwagi na wytworzenie wewnętrznej spoistości. W kraju wstrząsanym polityką przywilejów stanowych wciąż pogłębiał się impas wywołany brakiem reform społecznych, gospodarczych, administracyjnych i wojskowych, a złota zasada wszyscy albo nikt czyli liberum veto była niezwykle jaskrawym przykładem zapaści demokracji stanowej.
Jakkolwiek rozpatrywać położenie Rzeczpospolitej w roku 1788 było ono pod pewnym względem uprzywilejowane. Zarówno ze strony Rosji jak i Prus popierano otwartość na zmiany, jednak nie w każdej kwestii, ani na zawsze. Prawdziwe reformy zaczęły się od zgody ambasadora Rosji na powiększenie armii i sejmowej aklamacji 100 tysięcznego wojska. W następstwie 5 listopada opozycja wniosła projekt sejmu ustawicznego, co wywołało zdecydowaną reakcję ambasadora Rosji. Pomimo tego do 19 stycznia 1789 Sejm zniósł Radę Nieustającą, która w ręku ambasadora rosyjskiego stała się de facto władzą nadrzędną nad królem. W wyniku czego na trzy lata władzą naczelną stał się wyłącznie Sejm. W maju pod naciskiem Prus Rosja zastosowała się do ustawy sejmowej o ewakuacji wojsk rosyjskich i ich magazynów z terytorium Rzeczypospolitej. 7 września Sejm powołał Deputację kierowaną przez biskupa kamienieckiego Adama Stanisława Krasińskiego, do zadań której należało opracowanie projektu zmiany ustroju Rzeczypospolitej. Przy czym od 1790 r. główną rolę w sejmie sprawował król i jego obóz reformatorski. Powołał on liczne komisje, które zajęły się sprawami finansowymi, gospodarki i wojskowości. W kilka miesięcy po ponownych wyborach do Sejmu – 26 marca 1790 r. uchwalił on podatek od dochodów na utrzymanie armii tzw. dziesiątego i dwudziestego grosza, płacony z dóbr szlacheckich i w podwójnej wysokości z dóbr kościelnych. Pozwoliło to na wystawienie 46 tys. wojska. Daninę uchwalono po sporach, w jaki sposób powinna być naliczana. Był to niewątpliwy sukces planowania ekonomicznego ponad walką dzielnic o dotychczasowe obciążenia i przywileje w płaceniu podatków dochodowych czyli koekwacji. Tak więc ostatecznie wysokość przeliczeniowa tej daniny wzrosła z 9 mln zł wyliczonych w 1789 r. do 14,5 mln zł w roku 1790. Dnia 13 września 1790 roku Sejm Czteroletni podjął uchwałę o przywróceniu królowi prawa do nadawania urzędów, które odebrano mu w 1775 r. Natomiast 18 kwietnia 1791 Sejm uchwalił prawo o miastach, przyznające prawa publiczne mieszkańcom miast królewskich.
Wszystkie wymienione działania zmierzały do opracowania podwalin pod najważniejszy z aktów normatywnych – konstytucję. Uchwalona 3 maja 1791 Konstytucja ustrojowa prowadzała podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zwiększyła uprawnienia mieszczan, zapowiadała poprawę doli warstwy chłopskiej, zlikwidowała konfederacje i liberum veto w Sejmie, ograniczyła prawa polityczne gołoty szlacheckiej. Ta Konstytucja zmieniła ustrój Rzeczypospolitej z monarchii parlamentarnej na konstytucyjną. Wśród jej twórców wymienia się osobę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Ignacego Potockiego, ks. Hugo Kołłątaja, Stanisława Małachowskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, ks. bpa Adama Stanisława Krasińskiego, dra praw Scipione Piattoli, Stanisława Kostkę Potockiego, Tadeusza Matuszewicza, Kazimierza Nestora Sapiehę.
Sejm Wielki trwał do 29 maja 1792 r., a Konstytucja 3 maja utrzymała się 14 miesięcy i 3 tygodnie. Obaliła ją dopiero konfederacja targowicka ze zbrojną interwencją Rosji w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. Sama Rosja, po pokoju ze Szwecją w 1790 r. oraz triumfie i zdobyczach terytorialnych nad Turcją (zachowała anektowany w 1783 r. Krym, zdobywając Jadysan) w styczniu 1792 r., mogła koncentrować się na sprawach toczących się na jej zachodnioeuropejskiej rubieży.
Pamięć o święcie demokracji narodziła się bardzo szybko, bo w dwa dni po uchwaleniu Konstytucji jej rocznica została uznana za święto. W okresie zaborów jakiekolwiek próby jej upamiętnienia były surowo karane włącznie ze zsyłkami w głąb Rosji. W Odrodzonej Polsce rocznicę ponownie ustanawiano dniem święta narodowego, co nastąpiło w roku 1919 i przywrócono w 1990.
